AŞIRI İFA GÜÇLÜĞÜNE DÜŞEN EŞİN HAKLARI

BOŞANMA VE ÖLÜM SONRASI

AŞIRI İFA GÜÇLÜĞÜNE DÜŞEN EŞİN HAKLARI

I. GİRİŞ:

Ülkemizde yapılan evliliklerde evlenen çiftler evlilik birliği içerisinde zaman zaman ortak mal edinmektedirler. Edindikleri bu malların bir kısmını taksitle almakta taksitleri ise ya birlikte ödemekte ya da eşlerden birinin ödemesi ile bu mallara sahip olmaktadırlar. Gerek duygusal nedenlerle gerekse eşlerden birinin icra takibine konu olmuş borçları gibi nedenlerle alınan malın bir eşin adına alınması ve diğer eşinde taksitleri ödemesi gibi durumlarla sıkça karşılaşılmaktadır. Taksitleri ödeme yükümlülüğünü üzerine almış olan eşin ölüm ya da boşanma gibi öngörülemeyen bir durum nedeniyle borcu ödememesi durumunda diğer eşin alınan malın borçlarını karşılayamaması ve yasal işlemlerle karşı karşıya kalması söz konusu olabilmektedir. Bu makalemizde bu durumda olan eşlerin kullanabilecekleri hukuki haklarını örnek somut olay çerçevesinde ele alacağız.

II. EŞLERİN BİRLİKTE ALDIKLARI MALLAR:

Eşler evlilik birliği içinde konut, devre mülk, yazlık gibi taşınmazlar ya da otomobil, altın gibi taşınır eşyalar almaktadırlar. Bu eşyaların bir kısmı taksitle bir kısmı ise banka kredisi ile alınmaktadır. Evlilik birliğinin ölüm ya da boşanma gibi bir durumla sona ermesi halinde ise sözleşme üzerinde borçlu görünen eşin sözleşmeden kaynaklı borcu ödemesi çoğu zaman imkânsız hale gelmektedir. Çünkü eşlerden her ikisi çalışıyor da olsa ölüm ya da boşanma durumunda borç altına giren eşin artık tek gelirle altından kalkamayacağı bir ekonomik yoksunluk durumu ortaya çıkmaktadır.

Ülkemiz de ise çoğu zaman borç altına giren kadın çalışmamakta ve borcu ödemeyi eşinin kendisine taahhüt etmesi üzerine borç altına girmektedir. Bu durumdaki bir kadın ölüm ya da boşanma durumunda artık eşinin gelirinden yoksun kalacağından imzalamış olduğu sözleşmeden kaynaklı borcu ifa edebilmesi imkânsız hale gelebilmektedir. Türk Borçlar Kanunu m. 136 ve devamı maddelerinde düzenlenmiş bulunan “İfa imkânsızlığı, Kısmi ifa imkânsızlığı ve Aşırı ifa güçlüğü” hükümleri bu ve benzeri durumlarda bulunan borçlulara tanınmış borcu sona erdiren durumlardır. Makalemizde TBK m. 138’de düzenlenmiş olan sözleşmeden dönme hakkı ele alınacaktır. Bu paragrafta verdiğimiz örnek kadınlar üzerinden olsa da erkeklerde benzer durumlara düşebildiklerinden Türk Medeni Kanunu’nda olduğu gibi eş kavramı üzerinden konuyu açıklamaya devam edeceğiz.

III. AŞIRI İFA GÜÇLÜĞÜNÜN ŞARTLARI:

“Aşırı ifa güçlüğü” başlığı altındaki 138. madde metni aşağıdaki gibidir.

“Sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca öngörülmeyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir durum, borçludan kaynaklanmayan bir sebeple ortaya çıkar ve sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları, kendisinden ifanın istenmesini dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirir ve borçlu da borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmiş olursa borçlu, hâkimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteme, bu mümkün olmadığı takdirde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir. Sürekli edimli sözleşmelerde borçlu, kural olarak dönme hakkının yerine fesih hakkını kullanır.

Bu madde hükmü yabancı para borçlarında da uygulanır.”

138. maddeye göre aşırı ifa güçlüğünün şartlarını aşağıdaki gibi açıklayabiliriz.

A. Öngörülemeyen Olağanüstü Bir Durum Olmalıdır:

Madde metni incelendiğinde aşırı ifa güçlüğünün birinci koşulu sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca öngörülmeyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir durumun ortaya çıkmasıdır.

Eşlerden birinin ölümü sağ kalan eş için öngörülemeyen bir durumdur. Sağ kalan eş çalışıyor da olsa eşinin ölümü durumunda eşinin gelirinden yoksun kalacağı için taraf olduğu sözleşmeden kaynaklanan edimlerini yerine getirmek konusunda ifa güçlüğüne düşebilir.

Bir diğer neden makale başlığında belirtmemiş olsak da eşlerden birinin geçirdiği bir kaza ile iş göremez duruma düşmesi ve çalışamamasıdır. Bu durumu da sözleşmenin tarafı olan eşin öngörmesi mümkün değildir. İş göremez duruma düşen eş eğer malullük maaşı alıyorsa bu durumun somut olayın özelliğine göre yani sözleşmeden kaynaklanan edimlere göre değerlendirilmesi gerekir.

Eşler için öngörülemeyen bir başka durum da boşanmadır. Mutlak boşanma nedenlerinin düzenlendiği Türk Medeni Kanunu m. 161, 162, 163, 164 ve 165. maddelerdeki zina, hayata kast pek kötü veya onur kırıcı davranış, suç işleme ve haysiyetsizce hayat sürme, terk ve akıl hastalığı nedenlerinden kaynaklanan boşanmalarda bu nedenlere dayanarak boşanan eşin bu durumları öngörmesi mümkün değildir.

B. Öngörülemeyen Olağanüstü Durum Borçludan Kaynaklanmamalıdır:

138. madde olağanüstü durumun borçludan kaynaklanmayan bir sebeple ortaya çıkmış olmasını şart koşmuştur. Yani olağanüstü duruma borçlu kendisi sebep olmamalıdır. Yukarıda verdiğimiz örneklerden yola çıkarak konuyu açıklarsak; mutlak boşanma nedenlerine aşırı ifa güçlüğüne düşen eş neden olmamalıdır. Örneğin kendisi zina yapmış, eşinin hayatına kastetmiş, eşine karşı ya da bir başkasına karşı suç işlemiş, haysiyetsizce hayat sürmüş, eşini evi terke zorlamış ise bu sebeplerle meydana gelen boşanma neticesinde aşırı ifa güçlüğüne düştüğünü ileri sürerek 138. maddenin verdiği sözleşmenin uyarlanması ya da sözleşmeden dönme haklarını kullanamaz. 

Bu durum eşinin ölümüne sebebiyet vermesi ya da iş göremez hale düşürmesi hali için de geçerlidir.

C. Öngörülemeyen Olağanüstü Durum Mevcut Olguları Değiştirmelidir:

Sözleşmenin yapıldığı sırada sözleşmeye taraf olan eş gerek kendisinin geliri ve mal varlığı ile gerekse eşinin geliri ve mal varlığı ile sözleşmeden kaynaklanan edimlerini yerine getirebilecek durumda olmalıdır.

Öngörülemeyen durum eşin bu durumunu sözleşmeden kaynaklanan edimlerin kendisinden ifa etmesinin istenmesini dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirmiş olması gerekir.

Eşlerden her ikisi de çalışıyor ve birinin geliri ile taksitli olarak bir mal alınmış olunabilir. Ölüm ya da boşanma gibi öngörülemeyen durumun ortaya çıkması sözleşmenin tarafı olan eşi geliri olsa bile aşırı ifa güçlüğüne sokabilir.

Eşlerden biri hiç çalışmıyor da olsa çalışmayan eşin taraf olduğu sözleşmenin edimlerini çalışan eş üstlenmiş olabilir. Alınan malın mülkiyetinin bir eşin adına yapılması, ödemelerin ise diğer eş tarafından üstlenilmesi durumuna eşler arasında sıkça rastlanmaktadır. Bu durumda da sözleşme yapıldığı tarihte çalışmayan sözleşmenin tarafı olan eş ölüm ya da boşanma durumunda aşırı ifa güçlüğü nedenlerine dayanabilecektir.

Eğer aşırı ifa güçlüğüne düştüğünü ileri süren eş öngörülemeyen durum öncesinde de eşinin desteği ile sözleşmeden kaynaklanan edimlerini yerine getiremeyecek durumda ise o takdirde sözleşmenin uyarlanması ya da sözleşmeden dönme hakkını kullanamaz. Bu sebeple öngörülemeyen durum öncesi ve sonrası iyi incelenmelidir. Bu inceleme yapılırken de eşler birbirinden ayrı değerlendirilmemelidir. Çünkü Türk Medeni Kanunu’na göre yasal mal rejimi edinilmiş mallara katılma rejimi olduğundan eşlerin evlilik birliği içinde edindikleri mallara katılma hakları bulunmaktadır. Ayrıca eşlerin yine evlilik birliği içinde birbirlerine destek olma yükümlülükleri bulunduğunda edinilen malların borçlarının ödenmesinde birbirlerine yardımda bulunabilecekleri unutulmamalıdır. Bu durumlar Türk Medeni Kanunu’nda yer alan dürüstlük kurallarına göre değerlendirilmelidir. Çünkü 138. madde kendisinden ifanın istenmesini dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirmesi şartını getirmiştir.

Ç. Borç İfa Edilmemiş ya da Kısmen İfa Edilmiş Olmalıdır:

138. madde borçlunun borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmiş olması şartını getirmiştir. Borcun ifa edilmemiş olması aşırı ifa güçlüğüne düşen eş için anlaşılabilir bir durumdur. Ancak “ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmiş olması” ifadesi kanun hükmü ile ulaşılmak istenen amaçla ters düşmektedir. Çünkü borcun ifa edilmiş olması durumunda aşırı ifa güçlüğü nedeniyle sözleşmenin uyarlanması ya da feshinin istenmesi söz konusu olamayacaktır. Çünkü ifa ile borç sona ermiş olacaktır. Maddenin bu ifadesinden borcun bir kısmının ifa edilmiş olması anlaşılmalıdır. Borcun bir kısmı ifa edilirken öngörülemeyen bir durum ortaya çıkmış olabilir ancak bu öngörülemeyen durumun mevcut olguları değiştirerek sözleşmenin tarafını aşırı ifa güçlüğüne sokması ileriki bir zamanda ortaya çıkabilir. Örneğin sözleşmeye taraf olan kişinin eşinin, tedavisi mümkün olmayan bir hastalığa yakalanması durumunda sözleşmeye taraf olan eş sözleşmenin karşı tarafına kısmi ödemeyi ya da taksitli ödemeyi yaparken “ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını” saklı tutabilir.  

IV. BORÇLUNUN HAKLARI:

Aşırı ifa güçlüğüne düşen borçlunun iki hakkı bulunmaktadır. Borçlu;

— Hâkimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteyebilir.

— Sözleşmenin uyarlanmasının mümkün olmadığı hallerde sözleşmeden dönme hakkını kullanabilir.

A. Sözleşmenin Yeni Koşullara Uyarlanması:

Öngörülemeyen durum nedeniyle aşırı ifa güçlüğüne düşen eş sözleşmenin kendisine yüklediği edimleri ancak sözleşmenin yeni durumlara uyarlanması halinde yerine getirebileceğini düşünüyorsa sözleşmenin uyarlanmasını isteme hakkına sahiptir. Bunun için hemen dava açması gerekmez. Sözleşmenin diğer tarafı ile uzlaşarak da sözleşmenin yeni koşullara göre uyarlanması yoluna gidebilir. Ancak karşı tarafın bunu kabul etmemesi durumunda dava açmak suretiyle sözleşmenin uyarlanmasını isteme hakkı vardır. Hâkim öngörülemeyen durum neticesinde eşin edimleri yerine getirmesine olanak tanıyacak şekilde sözleşmeyi uyarlayabilir. Bu durum hâkimin sözleşmeye müdahalesi anlamına gelmektedir.

B. Sözleşmeden Dönme Hakkının Kullanılması:

Aşırı ifa güçlüğüne düşen eş sözleşmenin kendisine yüklediği edimleri artık yerine getiremeyecekse sözleşmeden dönme hakkını da kullanabilir. Taksitli satışlar gibi sürekli edimli sözleşmelerde borçlu, kural olarak dönme hakkının yerine fesih hakkını kullanır.

Öğretide sözleşmeden dönme hakkının, işlem temelinin çöktüğü durumlarda son çare olarak düşünülmesi gerektiği kabul edilmektedir. Bunun için öncelikle sözleşmenin dar anlamda uyarlanması yoluyla risk dağılımının adil bir şekilde yapılmasına çalışılmalıdır. Eğer bu yapılamıyorsa sözleşmeden dönme hakkı kabul edilmelidir.

Sözleşmeden dönülmesi ile henüz ifa edilmemiş edimler sona erecektir. Sözleşmeden dönüldüğünde karşılıklı edimlerin ifası tersine dönmektedir. Yani sözleşmeden dönen kişi aldıklarını geri verecek karşılığında da verdiklerini alacaktır. Örneğin bir devre mülk almışsa devre mülkün mülkiyetini satıcıya teslim edecek karşılığında vermiş bulunduğu bonoları geri isteyebilecektir.

C. Yabancı Para Borçlarında Aşırı İfa Güçlüğü:

Aşırı ifa güçlüğünden kaynaklanan hakların yabancı para borçlarında da uygulanabileceği unutulmamalıdır. Yukarıda belirttiğimiz her durum yabancı para borçlarında da geçerlidir.

V. AŞIRI İFA GÜÇLÜĞÜNDE SÖZLEŞMEDEKİ CEZA ŞARTININ HUKUKİ GEÇERLİLİĞİ:

Türk Borçlar Kanunu’nun “Cezanın miktarı, geçersizliği ve indirilmesi” başlıklı 182. maddesinin ikinci fıkrası “Asıl borç herhangi bir sebeple geçersiz ise veya aksi kararlaştırılmadıkça sonradan borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebeple imkânsız hâle gelmişse, cezanın ifası istenemez” hükmünü içermektedir. Buna göre aşırı ifa güçlüğü nedeniyle sözleşmeden dönülmüş ya da sözleşme feshedilmişse sözleşmede yazılı olan ceza borçludan istenemeyecektir. Çünkü cezanın istenemeyeceğine ilişkin 182. madde “asıl borcun borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebeple imkânsız hale gelmesini” şart koşmaktadır. Bu durum yukarıda incelemesini yaptığımız 138. maddedeki aşırı ifa güçlüğünün “borçlunun öngöremeyeceği bir sebeple aşırı ifa güçlüğüne düşmesi” şartı ile uyum içindedir. Aşırı ifa güçlüğüne düşen kişinin sözleşmede yazılı olan ceza şartını ödeme zorunluluğu yoktur. Çünkü aşırı ifa güçlüğü nedeniyle sözleşmenin feshine ya da sözleşmeden dönülmesine karar verildiğinde ceza şartı da hukuken geçerliliğini yitirmektedir.